ژن‌درمانی چیست و چگونه انجام می‌شود؟ | بهمن 1401
پژوهشگران پس از دور شدن از رتروویروس‌ها، به آدنوویروس‌ها روی آوردند که مزیت تحویل بار ژنتیکی را به شکل اپی‌زوم دارند (قطعه‌ای از دی‌ان‌ای که درون هسته به‌عنوان ژن عمل می‌کند، اما در موجودیتی جدا از کروموزوم‌ها باقی می‌ماند). خطر ابتلا به سرطان با این نوآوری بسیار کم بود، اما مشخص شد ناقل‌های آدنوویروس سیستم ایمنی را به شدت تحریک می‌کنند. در سال ۱۹۹۹ واکنش ایمنی ناشی از ژن‌درمانی حامل آدنوویروس باعث مرگ جسی گلسینگر ۱۸ ساله شد که داوطلب کارآزمایی بالینی بود.
مرگ گلسینگر جامعه ژن‌درمانی را شوکه کرد و این حوزه از علم را برای چندین سال متوقف کرد، اما ژن‌درمانی‌های کنونی که در طول سال‌ها براساس AAV توسعه پیدا کرده‌اند، خطرناک نیستند. اگرچه، آن‌ها معمولا گران بوده و میزان موفقیت آن‌ها متغیر است، بنابراین معمولا به‌عنوان آخرین راه چاره برای درمان بیماری‌های ژنتیکی استفاده می‌شوند.
درحال‌حاضر چه بیماری‌های با ژن درمانی درمان می‌شود؟
ژن‌درمانی می‌تواند برخی از بیماری‌های خونی مانند هموفیلی A، هموفیلی B، بیماری سلول داسی‌شکل و از سال ۲۰۲۲، تالاسمی بتا را درمان کند. وجه مشترک این بیماری‌ها این است که مشکل فقط به یک ژن مربوط می‌شود.
این امر موجب شده است تالاسمی بتا و بیماری سلول داسی‌شکل به هدف ساده‌ای برای ژن‌درمانی‌های خارج از بدن تبدیل شوند که شامل خارج‌کردن و تغییر سلول‌های بنیادی مغز استخوان می‌شود، درحالی‌که هموفیلی A و هموفیلی B به‌کمک ژن‌درمانی‌های درون بدن درمان می‌شوند که سلول‌های کبدی را مورد هدف قرار می‌دهند. البته درمان‌های دیگری نیز برای این بیماری‌های خونی وجود دارند، بنابراین ژن‌درمانی در بیشتر موارد به‌عنوان آخرین راه چاره استفاده می‌شود.
بسیاری از اختلالات کمبود آنزیم نیز ناشی از ژن معیوبی هستند که باید جایگزین شود. آدرنولکودیستروفی که موجب تجمع اسیدهای چرب در مغز می‌شود، یکی از اختلالاتی است که با ژن‌درمانی قابل درمان است. همچنین، درمان‌های بر پایه گیرنده‌های کایمری آنتی‌ژن‌ها (CAR T cell therapy) که برای برخی از سرطان‌ها تایید شده است، شامل برداشت و اصلاح سلول‌های ایمنی بیمار است و به‌عنوان ژن‌درمانی مبتنی‌بر سلول شناخته می‌شود. ژن‌درمانی در درمان بیماری‌های ارثی شبکیه درمان‌های دیگر برای آن‌ها سودمند نبوده است، نیز مفید بوده است.
چه ژن‌درمانی‌هایی درحال توسعه است؟
گروه دیگری از اهداف ژن‌درمانی، بیماری‌های سیستم عصبی هستند. دکتر مریت کودکوویچ، رئیس بخش اعصاب بیمارستان عمومی ماساچوست و استاد دانشکده پزشکی هاروارد به لایوساینس گفت: «در زمان برجسته‌ای از علوم اعصاب قرار داریم که در آن درمان‌هایی برای اختلالات عصبی ژنتیکی درحال توسعه است.»
برای مثال، ژن درمانی‌هایی برای درمان یک جفت بیماری ژنتیکی به نام بیماری تِی-سَکس و بیماری سندهوف درحال توسعه است. هر دو بیماری ناشی از پرشدن اندامک‌هایی به نام لیزوزوم با مولکول‌های چربی‌مانندی به نام گانگلیوزیدها هستند. اثرات این بیماری‌ها شامل تاخیر در رسیدن به نقاط عطف، از دست دادن مهارت‌هایی که قبلا کسب شده است، سفتی، نابینایی، ضعف و عدم هماهنگی و درنهایت فلجی است. کودکانی که مبتلا به بیماری های تی‌سکس و سندهوف به دنیا می‌آیند، معمولا به ۵ سالگی نمی‌رسند.